Πεμπτουσία· Ορθοδοξία-Πολιτισμός-Επιστήμες

Αρχαία ελληνική φιλοσοφία και ευγονία

11 Σεπτεμβρίου 2014

Αρχαία ελληνική φιλοσοφία και ευγονία

platon-7388_in

Το άγαλμα του Πλάτωνα εμπρός από την Ακαδημία Αθηνών (Φωτ. Ν. Λουπάκης)

Ο τρόπος αντιμετώπισης των ατόμων με πάσης φύσεως αναπηρίες στην Αρχαία Ελλάδα, όπως τον είδαμε μέχρι στιγμής μέσω του αφιερώματος που επιμελήθηκε ο φιλόλογος π. Χρήστος Κέλπης, δεν θα μπορούσε να είναι άσχετος από τις φιλοσοφικές προσεγγίσεις της εποχής. Παρουσιάζουμε λοιπόν τις απόψεις δύο κορυφαίων Ελλήνων Φιλοσόφων: του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.

Πλάτωνας

Ο Πλάτωνας, δύο φορές στην Πολιτεία του, αναφέρεται στο θέμα των δύσμορφων παιδιών.

Ι. Εξετάζοντας το ζήτημα της ιατρικης και της δικαιοσύνης που πρέπει να εφαρμοστούν στην «ιδανική» του κοινωνία, εκφράζει την άποψη πως αυτές προορίζονται να θεραπεύσουν όσους από τους πολίτες είναι «εὐφυεῖς τὰ σώματα καὶ τὰς ψυχὰς». Ενώ όσους δεν είναι «κατὰ σῶμα τοιοῦτοι,ἀποθνῄσκειν ἐάσουσιν» και όσους είναι «κατὰ τὴν ψυχὴν κακοφυεῖς καὶ ἀνιάτους αὐτοὶ ἀποκτενοῦσιν[1]».

Είναι λοιπόν προφανής η διάκριση που κάνει ο φιλόσοφος. Με κριτήριο την ευγονία χωρίζει τους πολίτες σε δύο κατηγορίες: σε ευφυείς και κακοφυείς ανάλογα με την εκ γενετής τους φύση (διάπλαση). Οι κακοφυείς στην ψυχή θα ξεχωρίσουν μέσα από το σύστημα εκπαίδευσης και θα τιμωρηθούν. Οι κακοφυείς στο σώμα θα αφεθούν να πεθάνουν.

ΙΙ. Το δεύτερο χωρίο είναι περισσότερο κατατοπιστικό και φαίνεται να διευρύνει το ζήτημα. Ο Πλάτωνας αφήνει να εννοηθεί ότι τα νεογέννητα θα πρέπει να να παραδίδονται σε άρχοντες οι οποίοι είναι αρμόδιοι να αποφασίζουν για την τύχη των παιδιών αυτών: «Οὐκοῦν καὶ τὰ ἀεὶ γιγνόμενα ἔκγονα παραλαμβάνουσαι αἱ ἐπὶ τούτων ἐφεστηκυῖαι ἀρχαὶ εἴτε ἀνδρῶν εἴτε γυναικῶν εἴτε ἀμφότερα». Και τα παιδιά «τῶν ἀγαθῶν, λαβοῦσαι εἰς τὸν σηκὸν οἴσουσιν παρά τινας τροφοὺς χωρὶς οἰκούσας ἔν τινι μέρει τῆς πόλεως», ενώ αυτά «τῶν χειρόνων, καὶ ἐάν τι τῶν ἑτέρων ἀνάπηρον γίγνηται, ἐν ἀπορρήτῳ τε καὶ ἀδήλῳ κατακρύψουσιν ὡς πρέπει», προκειμένου να παραμείνει «καθαρὸν τὸ γένος τῶν φυλάκων[2]».

Κατά τον Πλάτωνα λοιπόν η εφαρμογή αυτών των μέτρων είναι απαραίτητη, γιατί έτσι απομακρύνεται και αποκλείεται από τη ζωή της πόλης κάθε υποψήφιος πολίτης ο οποίος από τη γέννησή του παρουσιάζει κάποια «ανωμαλία». Ταυτόχρονα, στόχος είναι η προστασία του συνόλου των πολιτών από κάθε εκ γενετής δύσμορφο πολίτη, η ανατροφή του οποίου θα τάραζε την ομαλή λειτουργία της πόλης.

Ενώ στο πρώτο χωρίο αναφέρεται στο θάνατο οποιουδήποτε παιδιού παρουσιάζει κάποια σωματική «ανωμαλία», στο δεύτερο χωρίο γίνεται λόγος για την απομάκρυνσή του και τοποθέτησή του σε τόπο κρυφό, ώστε κανένας να μην μπορεί να το βρει και, πιθανόν, να το αναθρέψει. Η καινοτομία όμως του Πλάτωνα στο ζήτημα αυτό δεν έγκειται στο ότι συμφωνεί με την έκθεση των δύσμορφων παιδιών, αλλά στο ότι θεωρητικοποιεί την ευγονία και τη συνδέει με την έκθεση. Εισάγει στη διαδικασία της έκθεσης μια ειδική επιτροπή, έργο της οποίας είναι η «αξιολόγηση» των νεογέννητων, μεταθέτοντας με αυτόν τον τρόπο την απόφαση για την τύχη του νεογέννητου από την οικογένεια στην κοινότητα. Η παρουσία της επιτροπής ουσιαστικά εγγυάται και εξασφαλίζει ταυτόχρονα την πραγματοποίηση ενός διπλού στόχου: αποτρέπεται η έκθεση των υγιών και η πιθανή επιβίωση των δύσμορφων παιδιών.

Αριστοτέλης

Και ο Αριστοτέλης δεν απομακρύνεται από την ουσία της άποψης περί ευγονίας και ανάγκης έκθεσης των ανάπηρων παιδιών. Ένα από τα μέτρα που πρέπει να λάβει η πολιτεία, για να περιοριστεί ο υπερπληθυσμός, είναι και η απόθεση των παιδιών που γεννιούνται με σωματικά ελαττώματα και αναπηρίες: «περὶ δὲ ἀποθέσεως καὶ τροφῆς τῶν γιγνομένων ἔστω νόμος μηδὲν πεπηρωμένον τρέφειν[3]».

Αν και για το Σταγειρίτη φιλόσοφο το μέτρο αυτό εντάσσεται στο πλαίσιο αντιμετώπισης του δημογραφικού προβλήματος και αποσκοπεί στον έλεγχο και τη συγκράτηση της ανεξέλεγκτης αύξησης του πληθυσμού, την οποία θεωρεί ως μια από τις σημαντικές αιτίες που προκαλούν κοινωνικές συγκρούσεις και αναταραχές, η κατηγορηματική του άποψη για την τύχη των δύσμορφων παιδιών δείχνει την πεποίθησή του για το «ανώφελο» της ύπαρξής τους και την αποδοχή του για ευγονία. Επιπλέον, όλα τα απαραίτητα μέτρα που κατά τον Αριστοτέλη (Πολιτικά, 7. 1335a) χρειάζεται να λαμβάνονται για την τεκνοποίηση, αποσκοπούν σ’ αυτόν ακριβώς τον στόχο, δηλαδή την ευγονία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Πλάτ., Πολιτεία, 410a1-5.

[2] Πλάτ., Πολιτεία, 460b7 – 460c8.

[3] Αριστ., Πολιτ., 7. 1335b19-21.