Σημαντικοί εκπρόσωποι της ιστορίας και θεολογίας της Λατρείας κατά τον 20ό αι. (Πρωτοπρ. Βασίλειος Ι. Καλλιακμάνης, Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.)

Το θέμα που καλούμαι να αναπτύξω*, είναι εκ των πραγμάτων πολύ μεγάλο, αφού πε­ρι­λαμβάνει έναν αιώνα, κατά τον οποίο υπήρξε έντονη αναζήτηση και επι­στημονική έ­­ρευνα, έγιναν εκδόσεις λειτουργικών κειμένων και βιβλίων, θεολογικές συζητήσεις και ζυ­μώ­σεις, συνέ­δρια και ημερίδες με κέντρο τη θεία λατρεία. Και ο τομέας αυτός δεν εν­δια­φέρει μόνο  κλη­­ρι­κούς και θεολόγους, αλλά και ιστορικούς, βυζαντι­νο­λό­γους, αρ­χαιο­λόγους, μου­­­σι­κολόγους, αρχιτέ­κτο­νες, αγιογράφους, φιλο­λό­γους, κοινω­νιο­­λό­γους, αν­θρώ­πους της τέχνης, θρησκειο­λό­γους, λογοτέχνες  κ.ά. Από το 1921 που κυκλο­φό­ρη­σε το βι­βλίο ενός ικανού, λογίου και σοφού κλη­­ρικού του Πρω­το­πρε­σβυτέρου Κων. Καλ­λι­νίκου, με τίτλο, Ο χρι­στια­νικός ναός και τα τελούμενα εν αυ­τώ στην Α­λε­ξάνδρεια, μέχρι την έκδο­ση του ογκώδους τόμου του άριστου γνώστη της λα­τρείας Μα­κα­ρι­στού Αρχι­επι­σκό­που Χρι­στο­δούλου που περι­έχει Λειτουργικές Ε­­γκυ­­­κλίους[1] τριών και πλέον δε­καε­τιών, παρήλ­­θαν ογδόντα περί­που χρόνια.

Το με­σο­­­διά­­στημα σημά­δε­ψαν με το πέ­ρα­σμά τους πολ­­λά σπουδαία πρό­σω­πα, που με τα συγ­­γράμ­­ματά τους συνέ­βαλαν στην ανά­δει­ξη και βα­θειά γνώση της λατρευτι­κής ζωής. Παράλληλα, οι εθνικές περιπέτειες, οι έντονες κοινωνικές και πολιτικές α­να­­κα­τα­τάξεις, ο πολιτιστικός διχασμός -που αιωρούνταν ανάμεσα στα  σύμβολα της Α­γίας Σοφίας αφενός και του Παρθενώνα αφετέρου- αλλά και η συ­να­­κό­λου­θη κρίση ταυ­τότητας του νέου ελλη­νισμού, δεν άφησαν ανεπηρέαστα και τα πράγ­ματα της λα­τρείας. Οπότε, είναι α­­­δύνατο να γίνει πλήρης κα­ταγρα­φή και πα­ρου­σία­ση όλων όσων ση­μα­τοδότησαν την ε­­ποχή αυτή. Το εγχείρημα αυτό θα απαιτούσε ειδική μελέτη εκα­τοντάδων σελίδων. Εκ των πρα­γ­μάτων θα αναφερθούμε μόνο σε ορισμένα σημαί­νο­ντα πρό­σω­πα, κάποια συνέδρια και κάποιες εκπεφρα­σμέ­νες τάσεις δίδο­ντας ακρο­θιγώς δεί­γ­μα­τα της συμβολής τους. Από την εισήγησή μας πα­ρα­λεί­πονται σύγ­χρο­­νοι αξιόλογοι επιστήμονες που ερευνούν θέματα της θείας λατρείας και δι­δά­σκουν Λει­τουργική, Θεολογία της Λατρείας και Ομιλητική στις Θεολογικές Σχολές.

***

1. Στο μνημονευθέν σύγγραμμα, που μάλλον αποτελεί κλασσική πηγή για πολ­λούς επιστημονικούς κλάδους και πραγματικό σταθμό της Λειτουργικής, ο Κ. Καλλί­νι­κος προαναγγέλοντας τη μέθοδο προ­σέγ­γισης των θεμάτων του, η οποία έχει γενι­κό­­τερη ισχύ και διαστέλλοντας την ουράνια από τη γήινη λατρεία γράφει: «Αλλ’ όσον αφορά εις την παρούσαν όψιν των γηίνων, τα υλικά θα συμβαδίζουν α­να­­πο­σπά­στως με τα πνευ­­μα­τικά. Καθώς περιβάλλεται με φύλλα το δένδρον, καθώς φυ­­­λάτ­­το­­νται εντός βα­λα­ντίου τα χρήματα, καθώς σκεπά­ζε­ται με δέρμα το σώμα, κα­θώς φέ­ρε­ται εις φλοιόν ο πυρήν, καθώς απαιτεί θήκην το ξί­φος, καθώς λάμπει εντός λυχνίας το φως, κατά τον αυτόν τρόπον χρεωστεί να κλίνη τα γόνατα εντός χει­ρο­ποιήτου ναού ο αχει­ρο­ποί­η­τος ναός της ψυχής, ίνα δοξασθή ο Θεός, κατά τον από­στο­λον, και εν τω σώματι ημών και εν τω πνεύματι ημών, άτινα εστι του Θεού. Εις ημάς εναπό­κει­­ται να μη σφαγιάσωμεν το πνεύμα εις την ύλην και να μη υπερ­τι­μή­σωμεν ειδω­λο­λατρικώς ως αι­ώνιον σταθμόν το παροδικόν μας όχημα»[2].

Επομένως δε χρειά­ζεται καμιά «ειδωλολατρική υπερτίμηση» του παροδικού οχή­μα­τος και των ε­πι­βα­τών του, αφού τώρα «βλέπομεν δι’ εσόπτρου εν αινίγματι, τό­τε δε πρό­σω­πον προς πρό­σω­πον»[3]. Πά­ντως πολλοί λησμονούν τον αι­ώνιο σταθμό, α­πο­λυ­­το­ποι­ώντας τους επί­γει­ους σταθ­μούς. Αλλά η Εκκλησία θα πορεύεται πάντοτε μέσα από κινδύ­νους, δει­νά και περι­πέ­τει­ες αγιάζοντας και τέμνοντας τα πράγματα του κόσμου, παρά τις μι­­κρό­τη­τες και την ανωριμότητα των τέκνων της.

2. Μετά τον Κ. Καλλίνικο, ο Μητροπολίτης Καισαρείας Αμβρόσιος Σταυριανός με­­λε­τώντας χειρόγραφα δημοσίευσε από το 1921 έως το 1924 τις μελέτες: «Αι αρχαι­ό­­ταται και αι σύγχρονοι λειτουργίαι», τόμ. 2 (1921-1922), «Η ιερολογία του γάμου από τα τέλη του Θ΄ μέχρι του τέλους του ΙΣΤ΄ αιώνος» (1923) και «Μελέτη επί των ιερών ακολουθιών του λυχνικού και του όρθρου και ιδία των εν ταις δυσί ταύταις ακολουθίαις ευχών» (1924)[4]. Παράλληλα έγραψε και άλλα λειτουργικά έργα, τα οποία παρα­μέ­νουν ανέκδοτα: Αρχιερατικαί και ιερατικαί λειτουργίαι, Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλη­σίας και Το πρωτόκολλον της Πατριαρχικής αυλής[5]. Η πρώτη από τις παραπάνω με­λέ­τες έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού περιλαμβάνει τις σύγχρονες λειτουργίες των Αρμε­νίων και Κοπτών καθώς και τα κείμενα της Ρωμαϊκής και Αγ­γλι­­κανικής λειτουργίας.

[Συνεχίζεται]

* Εισήγηση στο ΙΒ΄ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχών Ι. Μητροπόλεων “Πρόσωπα και Σταθμοί, Ορόσημα στη Διαμόρφωση της Θείας Λατρείας”, Βόλος, 27-29 Σεπτεμβρίου 2010.

[1] Χριστοδούλου Αρχιεπ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος του από Δημητριάδος, ΄Εργα, τόμ. Β΄, Αθήνα 2010.

[2] Κ. Καλλινίκου Πρωτ., Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα ⁴1979, σ. 4.

[3] Α΄Κορ. 13,12.

[4] Ι. Φουντούλη, Λειτουργικά θέματα, Ζ, 31-35, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 15.

[5] Ι. Φουντούλη, «Προλογικόν Σημείωμα», στου Αμβροσίου (Σταυριανού) Σχολάζοντος Μητροπολίτου Καισαρείας, Αι αρχαιόταται και αι σύγχρονοι Λειτουργίαι, έκδ. Πατριαρχικόν ΄Ιδρυμα Πατερικών Μελετών, έκδ. β΄, επιμ. Αρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 10-11.