Η Σμύρνη

του Πασχάλη Κιτρομηλίδη

Σήμερα, η Σμύρνη αποτελεί το ευρωπαϊκό πρόσωπο της Tουρκίας. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στον αυτονόητο γεωγραφικό λόγο, που συνδέεται με τη θέση της στο δυτικό μέτωπο της μικρασιατικής χερσονήσου, αλλά, κυρίως, διότι εδώ, απ’ όλες τις μεγάλες μητροπολιτικές περιοχές της χλωρας, είναι λιγότερο ορατές οι συμπεριφορικές εκδηλώσεις του Ισλαμικού κινήματος, ιδίως η αμφίεση των γυναικών, που υπομιμνήσκουν το ασιατικό βάθος της τουρκικής κοινωνίας και τα απειλητικά μελλοντικά ενδεχόμενα. Ωστόσο, παρά αυτό το ευρωπαϊκό πρόσωπο, σχεδόν τίποτα στη σημερινή Σμύρνη δεν ανακαλεί κάτι από το κοσμοπολίτικο παρελθόν της πόλης, μίαν ανάμνηση από την κοσμόπολη του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα, που συνάρπασε τη φαντασία τόσων ευαίσθητων παρατηρητών και αναπλάστηκε με τόσην υποβλητικότητα από αρκετούς δημιουργούς του λόγου. Μόνο τη νύχτα, όταν το σκοτάδι σκεπάζει το σημερινό αρχιτεκτονικά αδιάφορο και άμορφο πρόσωπο της πόλης, ξυπνά, με τα απειράριθμα φώτα, που ζώνουν από τρείς πλευρές τον κόλπο, η Σμύρνη του μύθου και του ονείρου, και συναντά στη φαντασία του οδοιπόρου την εικόνα των μεγάλων λιμανιών της Μεσογείου με τις φωτισμένες προκυμαίες και την αμφιθεατρική διάταξη των οικιστικών συνόλων στούς γύρω λόφους. Τότε η Σμύρνη ξανασυναντά τη Νεάπολη, τη Μασσαλία, τη Θεσσαλονίκη, την Αλεξάνδρεια στον κόσμο των μητροπόλεων της Μεσογείου.

Για τη Σμύρνη αυτή η υπόσταση της μητρόπολης του Μεσογειακού κόσμου είναι μόνο μια ανάμνηση, μια ανάμνηση, ωστόσο – δεν επιτρέπεται να το ξέχνα αυτό η σοβαρή ιστορική σκέψη – που εμπεριέχει και τη δυναμική για μελλοντικές εκδοχές των πραγμάτων. Εδώ, πάντως, θα μας απασχολήσουν οι συντελεσμένες ήδη στο χρόνο διαδρομές, που συνθέτουν, με τις παλινδρομήσεις και τίς απότομες αναστροφές τους, τον μύθο της Σμύρνης.

Καλή ένδειξη της Θέσης της Σμύρνης στη συνείδηση του αρχαίου κόσμου είναι δύο συζητήσειςς σε σχέση με τις απαρχές της ιστορίας της πόλης. Η μία συζήτηση αναφέρεται στην προέλευση της ονομασίας της πόλης. Είναι στην περίπτωση αυτή αποκαλυπτική η αναφορά στον Θησέα, που καταβάλλει την Αμαζόνα Σμύρνα, από την οποία προέρχεται το όνομα της πόλης, σε μια πράξη, όμως, τιθάσευσης της ασιατικής ισχύος από την ευρωπαϊκή ρώμη. Η άλλη συζήτηση είναι εκείνη των επτά πόλεων, που έριζαν διεκδικώντας την καταγωγή του Ομήρου. Οι αξιώσεις της Σμύρνης στη συζήτηση αυτή θεωρήθηκαν ήδη από τούς αρχαίους παρατηρητές ως μεταξύ των ισχυροτέρων. Η κρίση κατοπτρίζει, βέβαια, τη θέση της αρχαϊκής Σμύρνης στον υπό διαμόρφωση πολιτισμό της Ιωνίας.

Μεταξύ των αρχαίων πηγών η οίκηση της Σμύρνή από τους Αιολείς της Κύμης μνημονεύεται από τον Ηρόδοτο, όπως και oι αγώνες των Σμυρναίων κατά των Λυδών του Βασιλέως Γύγη. Μετά την καταστροφή της πόλης από τους Λυδούς, η Σμύρνη ξανασυνοικίστηκε από τον Μ. Αλέξανδρο στη σημερινή της θέση. Με την επανίδρυση συνδέεται και η δημιουργία του λιμένα, στον οποίο οφείλεται η ακμή, αλλά και οι περιπέτειες της πόλης στη διαδρομή των αιώνων. Η Σμύρνη των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων είναι λαμπρή μητρόπολη της Ασίας, που θαυμάζουν ο Στράβων, ο Κικέρων και ο Πλίνιος, ο οποίος την αποκαλεί lumen, φως της σελήνης. Έτσι ο μύθος της Σμύρνης, διά Tns λατινικής φιλολογίας, εντάσσεται στην ευρωπαϊκή συνείδηση.

Αυτή η πόλη θα αποβεί από τους αποστολικούς χρόνους κοιτίδα της χριστιανικής πίστης και το μέλλον της, για δύο, σχεδόν, χιλιετίες, θα καθοριστεί από την παρουσία της Εκκλησίας. Ο πιο εύγλωττος συμβολικός λόγος σε σχέση με τη Σμύρνη καταγράφεται σε χριστιανικό κείμενο, την Αποκάλυψη του Ιωάννη:

«Εγενόμην εν πνεύματι εν τη κυριακη ημέρα, και ήκουσα οπίσω μου φωνήν μεγάλην ως σάλπιγγος λεγούσης· ό βλέπεις γράψον εις βιβλίον και πέμψον ταις επτά εκκλησίαις, εις Έφεσον και εις Σμύρναν και εις Πέργαμον και εις Θυάτειρα και εις Σάρδεις και εις Φιλαδέλφειαν και εις Λαοδίκειαν […] Και τω αγγέλω της εν Σμύρνη εκκλησίας γράψον· τάδε λέγει ο πρώτος και ο έσχατος, ος ςγένετο νεκρός και έζησεν· οίδα σου τα έργα και την θλίψιν και την πτωχείαν· αλλά πλούσιος εί […] μηδέν φοβού ά μέλλεις πάσχειν. ιδού μέλλει βαλείν ο διάβολος εξ υμών εις φυλακήν ίνα πειρασθήτε, και έξετε θλίψιν ημερών δέκα. γίνου πιστός άχρι θανάτου, και δώσω σοι τον στέφανον της ζωής». (Αποκάλυψη, α΄ 10-11, β’ 8-10)

Αυτό το αποκαλυπτικό όραμα, από το οποίο εκπορεύεται η χριστιανική ιστορία της πόλης, συνδέει την ιστορία αυτή με τη βίωση του μαρτυρίου, από τον ιερό Πολύκαρπο, ακροατή του Ιωάννη του Ευαγγελιστη και δεύτερο επίσκοπο Σμύρνης, έως τον τελευταίο της επίσκοπο, τον Σμύρνης Χρυσόστομο.

Την αίγλη της ςλληνορωμαϊκης ςποχής θα διαδεχθούν περιπέτειες και σκοτεινές εποχές, που δεν μπορούν να φωτιστούν ικανοποιητικά από τις πηγές. Όμως, κατά την εποχή της αποσύνθεσης της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η Σμύρνη χάρη, κυρίως, στο λιμάνι της θα αποβεί το ςπίκεντρο νέων πολιτικών σχηματισμών, των σελτζουκικών εμιράτων που εγκαινιάζουν μία νέα εποχή στην ιστορία της Μικράς Aσίας. Πρόκειται για εποχή δραματική και επώδυνη, κατά την οποία συντελείται μία πραγματική μεταμόρφωση της πόλης και της ευρύτερης περιοχής με την έξοδο προς τη Θράκη του χριστιανικού πληθυσμού και τον εξισλαμισμό και εκτουρκισμό της χώρας. Έτσι, αρχίζουν οι πληθυσμιακές παλινδρομήσεις στη Σμύρνη και την περιοχή της, που καλύπτουν ολόκληρη τη δεύτερη χιλιετία και συντελούν στις αλλεπάλληλες μεταμορφώσεις της φυσιογνωμίας της πόλης.

Συγχρόνως, όμως, παραμένει σταθερή η γεωγραφική παράμετρος της ιστορικής εμπειρίας: το λιμάνι θα καθορίσει το μέλλον της πόλης και θ’ αποβεί ο αποφασιστικός συντελεστής της ευημερίας και του νέου μύθου, που συνυφαίνεται με την ιστορία της πόλης κατά τούς νέους χρόνους. Μετά την οριστική επιβολή της οθωμανικής κυριαρχίας και με τη σταδιακή πολιτική ενοποίηση του χώρου του Αιγαίου, η Σμύρνη εξελίσσεται στο σημαντικότερο κέντρο της αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία. Ήδη τον 17ο αιώνα η Σμύρνη, μαζί με τη Μασσαλία και το Λιβόρνο, έχει εξελιχθεί σ’ ένα από τα τρία σημαντικότερα λιμάνια της Μεσογείου. Αυτό οφείλεται, σύμφωνα με τον Fernard Braudel, στην απόληξη των δρόμων του χερσαίου εμπορίου της Δυτικής Ασίας από το Χαλέπι στη Σμύρνη.[…] Στούς κόλπους της ελληνικής κοινωνίας της Σμύρνης θα δημιουργηθούν ισχυρές εστίες παιδείας, όπως η Ευαγγελική Σχολή και θα γίνει δεκτός, τον πρώιμο 19ο αιώνα, ο Διαφωτισμός, σε μια συγκυρία κορύφωσης των προσδοκιών, αλλά και των ιδεολογικών ζυμώσεων και αντιθέσεων. Η πυκνότητα της πνευματικής ζωής, ιδίως στη διαδρομή του 19ου αιώνα, θα αποτελέσει το υπόβαθρο και μιας ιδιότυπης αυτοσυνειδησίας της Σμυρναϊκής διανόησης σε σχέση με τον χαρακτήρα και τον ιστορικό προορισμό της πόλης. Η αυτοσυνειδησία αυτή θα εκφραστεί σε κείμενα, όπως η Aυτοσχέδιος διατριβή περί Σμύρνης του Κωνσταντίνου Οικονόμου (1817), τα Σμυρναϊκά Ανάλεκτα του Κ. Ν. Κωστή και οι πρωτοποριακές παλαιογραφίκές έρευνες του νεαρού Αθανασίου Παπαδοπούλου Κεραμέως. Αυτές οι αναζητήσεις της Σμυρναϊκής λογιοσύνης διαπλέκονται με τα ανοίγματα και τη δεκτικότητα προς την ευρωπαϊκή γραμματεία. Μεταφράσεις του Μολιέρου και του Montesquieu, Ο Φιλάργυρος του Κωνσταντίνου Οικονόμου (1816) και η πρώτη ελληνική έκδοση του έργου Περσικαί Επιστολαί από τον Νεοκλή Παπάζογλου (1836), όπως και άλλες αντίστοιχες πρωτοβουλίες, που πυκνώνουν με την πάροδο των δεκαετιών, συμβάλλουν στη ζωτικότητα του πολυπολιτισμικού πνευματικού κλίματος, μέσα στο οποίο διαμορφώνεται η αυτοσυνείδηση της σμυρναϊκής λογιοσύνης. Αυτή υπήρξε η ελληνική συνιστώσα του κοσμοπολιτισμού της Σμύρνης, που είναι εξαιρετικά δύσκολο ν’ ανακτήσουμε και να εκτιμήσουμε στις πραγματικές του διαστάσεις με μεταγενέστερα, συχνά πολύ στενότερα ακόμη και απελπιστικά επαρχιώτικα, κριτήρια.

Ο κοσμοπολιτισμός αυτός, μαζί με τη Σμύρνη των Ελλήνων, καταποντίστηκε τραγικά στον βαθύκολπο λιμένα, τον Σεπτέμβριο του 1922. Η σταθερή και αμετάβλητη γεωγραφική παράμετρος με το βάρος της φυσικής νομοτέλειας αναιρεί εν τέλει τη μακραίωνη ιστορική εμπειρία. Η Σμύρνη δεν έχει συνέλθει ποτέ από αυτή την Καταστροφή.

 

Από το βιβλίο Σμύρνη – Η Μητρόπολη τον μικρασιατικού Ελληνισμού, έκδ. Έφεσσος.
Πηγή-Αναδιμοσίευση: Πειραϊκή Εκκλησία. Μηνιαίο περιοδικό Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς, έτος 24^ο, τ. 262, σελ. 18-19, Σεπτέμβριος 2014.