Ο απόστολος Παύλος κήρυξε και στην Ισπανία;

Το Φεβρουάριο του 57 οι Απόστολος Παύλος έγραφε από την Κόρινθο στους Ρωμαίους: “Έχοντας από πολλά χρόνια την επιθυμία να έρθω σ’ εσάς, θα σας επισκεφθώ πηγαίνοντας για την Ισπανία. Ελπίζω, λοιπόν, περνώντας από κει, να σας δω και να με κατευοδώσετε για τη συνέχεια του ταξιδιού… Για την ώρα έχω να κάνω ένα ταξίδι στα Ιεροσόλυμα, για να μεταφέρω τα βοηθήματα στους πιστούς… Μόλις, λοιπόν, τελειώσω μ’ αυτή την αποστολή και παραδώσω επίσημα στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων τον καρπό του εράνου, θα φύγω μέσω Ρώμης για την Ισπανία” (Ρωμ. 15:23-25, 28).

Ο απόστολος ήθελε να πάει στην Ισπανία για να κηρύξει και εκεί το ευαγγέλιο, επειδή, όπως γράφει στην ίδια επιστολή, με την κηρυκτική του δράση είχε γεμίσει όλη την περιοχή από την Ιερουσαλήμ ως το Ιλλυρικό από το ευαγγέλιο του Χριστού, και τώρα δεν είχε άλλο χώρο δραστηριότητας σ’ εκείνα τα μέρη (Ρωμ. 15:19, 23).

Δυστυχώς, μια αλυσίδα απρόοπτων και λυπηρών γεγονότων εμπόδισε για πέντε ολόκληρα χρόνια την πραγματοποίηση του πόθου του αποστόλου. Γιατί, μόλις έφτασε στα Ιεροσόλυμα, το Μάιο του ίδιου χρόνου, οι Ιουδαίοι ξεσήκωσαν τον όχλο εναντίον του με διάφορες συκοφαντίες. Δύο φορές κινδύνεψε να θανατωθεί. Ο χιλίαρχος Κλαύδιος Λυσίας, που με δυσκολία τον έσωσε, τον έστειλε να δικαστεί στη Καισάρεια από το δικαστήριο του ηγεμόνα Φήλικα (Πράξ. 23:23-30).

Ωστόσο ο απόστολος έμεινε δύο χρόνια φυλακισμένος εκεί, χωρίς να εκδίδεται απόφαση γι’ αυτόν (Πράξ. 24:27). Τελικά ο Παύλος ζήτησε – όπως είχε δικαίωμα ως Ρωμαίος πολίτης – να παραπεμφθεί η υπόθεσή του στον αυτοκράτορα (Πράξ. 25:10-12). Έτσι ο διάδοχος του Φήλικα Πόρκιος Φήστος τον έστειλε δέσμιο στη Ρώμη, όπου έφτασε μετά την άνοιξη του έτους 59. Στη πρωτεύουσα του ρωμαϊκού κράτους έμεινε άλλα δύο χρόνια (Πράξ. 28:30), περιμένοντας την εκδίκαση της υποθέσεως του, ώσπου, μόλις το 61 ή 62, αθωώθηκε από το αυτοκρατορικό δικαστήριο και ελευθερώθηκε. Τότε μόνο μπόρεσε να συνεχίσει το έργο του, που είχε διακοπεί για μια πενταετία. Άρχισε να επισκέπτεται τις χριστιανικές κοινότητες, που είχε ιδρύσει στο παρελθόν, και να ιδρύει νέες, εφαρμόζοντας τα μεγαλόπνοα ιεραποστολικά του σχέδια. Ένα απ’ αυτά ήταν και ο ευαγγελισμός της Ισπανίας. Επισκέφθηκε, όμως, πράγματι ο Παύλος την Ισπανία, όπου, καθώς γράφει ο Τh. Zahn, η καρδιά του βρισκόταν ήδη από καιρό;

Επειδή δεν υπάρχει σχετική ρητή πληροφορία ούτε στις Πράξεις ούτε στις επιστολές που έγραψε ο Παύλος μετά την απελευθέρωσή του, πολλοί θεολόγοι και ιστορικοί φρονούν ότι η επιθυμία του αποστόλου δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Συμπεράσματα, ωστόσο, για το αντίθετο βγαίνουν πρώτα-πρώτα από ορισμένα βιβλικά χωρία:

1) Το 57 ο Παύλος έγραφε στους Ρωμαίους όχι, μη έχοντας πια άλλους τόπους να κηρύξει το ευαγγέλιο στην Ανατολή (Ρωμ. 15:23), όπου η Εκκλησία ήταν ήδη στερεωμένη και οργανωμένη, αποφάσισε να κατευθυνθεί προς την Ισπανία (Ρωμ. 15:28).

2) Όταν ελευθερώθηκε, το 61 ή 62, είχε πια την ευκαιρία να ικανοποιήσει την “από ικανών ετών” (Ρωμ. 15:23) επιθυμία του.

3)Στη Β’ προς Τιμόθεον επιστολή του, που έγραψε στη διάρκεια της δεύτερης φυλάκισής του στη Ρώμη     και λίγο πριν από το μαρτύριό του (μεταξύ 64 και 68),δηλώνει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ότι πραγματοποίησε κάθε ευαγγελικό σχέδιο του, ότι το κήρυγμα του το είχαν ακούσει όλα τα έθνη (Β’ Τιμ. 4:17) και όχι, έχοντας πια αγωνιστεί τον καλό αγώνα, τελειώνει την επίγεια πορεία του περιμένοντας μόνο το στεφάνι της δικαιοσύνης από τον Κύριο, τον δίκαιο Κριτή (Β’ Τιμ. 4:8).

Με δυο λόγια οι παραπάνω καινοδιαθηκικές μαρτυρίες δηλώνουν ότι ο Παύλος ήθελε να κηρύξει το      ευαγγέλιο και στην Ισπανία, ότι του δόθηκε η ευκαιρία να το κάνει και ότι στα τέλη της ζωής του έγραφε με τρόπο που έδειχνε ότι το είχε πραγματοποιήσει. Από  τις βιβλικές ενδείξεις, λοιπόν, δεν μπορούμε        να παρα να θεωρήσουμε το ταξίδι του αποστόλου στην Ιβηρική Χερσόνησο ως πιθανό ιστορικό γεγονός.

Υπάρχει, ωστόσο, και πλήθος μαρτυριών αγίων πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων, που ενισχύουν την άποψη του ευαγγελισμού της ισπανικής         φυλής από τον απόστολο των εθνών (βλ.Paul de Ballester Convalier, Το ταξείδιον και το έργον του αποστόλου Παύλου εις την Ισπανίαν, Αθήναι 1954· του ίδιου  ιστορία της Ισπανικής  Ορθοδοξίας, τ. Α’, Αθήναι 1961, σελ. 77 κ. έ.· Γρηγορίου Δ. Παπαθωμά,      Πήγε ο Απόστολος Παύλος στην Ισπανία; περ. “Θεολογία”, τ. 60/4, Αθήναι 1989, σελ. 754-770).

Η πρώτη και αρχαιότερη από τις μαρτυρίες αυτές  είναι ένα χωρίο της γραμμένης το 96 Α’ επιστολής του άγιου Κλήμεντος Ρώμης, πρώτου από τους αποστολικούς πατέρες, προς τους Κορινθίους (κεφ. 5, 6-7). Ο άγιος Κλήμης, ο οποίος γνώρισε προσωπικά τους δύο κορυφαίους αποστόλους και συνεργάστηκε μαζί τους γράφει: “Για το ζήλο του ο Παύλος πήρε το βραβείο της υπομονής… καθώς έγινε κήρυκας και στην Ανατολή και στη Δύση… και έφτασε στο τέρμα της Δύσης…”. Όπως σημειώνει ο διάσημος J. ΗοΙzner, “για τον κάτοικο της Ρώμης”, όπως ήταν ο άγιος Κλήμης, έκφραση τέρμα της Δύσης μπορεί να σημαίνει μόνο την Ισπανία”. Πράγματι, η Ισπανία λεγόταν από τους Ρωμαίους Εσπερία και Δυτικό Κράτος. Ο Lucanus γράφει στη Farsalia του ότι ο Καίσαρ οδήγησε το στρατό του στην Ισπανία, την άκρη του κόσμου”. Στο ίδιο    έργο του αναφωνεί: “Ζήτωσαν… οι Ίβηρες (=Ισπανοί) της άκρης του κόσμου”. Ο Φιλόστρατος θεωρεί την ισπανική πόλη της Γάδης (σημερ.Cadiz, στην Ανδαλουσία) ως το “τέρμα της Ευρώπης”. Την ίδια πόλη ο   ποιητής Silvius Italicus ονομάζει “τέρμα της γης”. Αλλά και οι ιστοριογεωγράφοι της εποχής εκείνης  συμφωνούν με τους κλασσικούς συγγραφείς. Ο Πολύβιος, λ.χ., γράφει ότι το τέρμα της Δυτικής Ευρώπης ήταν η Ιβηρία (=Ισπανία), η οποία είχε έκταση    “από τα Πυρηναία ως τη δύση του ήλιου”. Ο Ποσειδώνιος ονομάζει το ναό της Γάδης “τέρμα της γης και της θάλασσας”. Ο Ισπανός γεωγράφος Ρomponius Mela λέει ότι στο στενό του Gades (σημερ. Γιβραλτάρ)τελειώνει η Ευρώπη από το μέρος της Δύσης. Ο περίφημος Στράβων, τέλος, σύγχρονος  και συμπολίτης του αγίου Κλήμεντος, σε πολλά σημεία των Γεωγραφικών του αναφέρεται στην Ισπανία ως “το τέρμα της γης στη δύση” ή, αντίστροφα, “το    πρώτο μέρος από τη δύση”. Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε ότι τα σπουδαιότερα ονόματα της επιστήμης, τα σύγχρονα του αγίου Κλήμεντος, και μαζί μ’ αυτά και η κοινή γνώμη της εποχής του, θεωρούσαν την Ισπανία  ως τέρμα της Δύσης, της τότε γνωστής γης. Καμιά  άλλη χώρα, συνεπώς, δεν μπορούσε να εννοεί ο άγιος, γράφοντας ότι ο απόστολος Παύλος έφτασε στο τέρμα της Δύσης, παρά την Ισπανία. Τη δεύτερη σημαντική μαρτυρία μας τη δίνει ο λεγόμενος “Κατάλογος του Muratori”. Πρόκειται για τον αρχαιότερο κανόνα βιβλίων της Καινής Διαθήκης (γράφτηκε μεταξύ 160 και 220 από άγνωστο Ρωμαίο), ο οποίος ανακαλύφθηκε το 1740 στην Αμβροσιανή    Βιβλιοθήκη του Μιλάνου από τον Ιταλό ιστοριογράφο L. Α.Muratori. Για το βιβλίο των Πράξεων ο κατάλογος αυτός αναφέρει μεταξύ άλλων και τα εξής: Οι   πράξεις όλων των αποστόλων είναι γραμμένες σ’ ένα βιβλίο. Ο Λουκάς, εντιμότατε Θεόφιλε, περιλαμβάνει   εκεί μόνο ό,τι έγινε μπροστά του, καθώς το αποδεικνύει αναμφισβήτητα η σιωπή του σχετικά με το μαρτύριο του Πέτρου και με την πορεία του Παύλου από τη Ρώμη στην Ισπανία”. Στο απόσπασμα το ταξίδι του Παύλου στην Ισπανία αναφέρεται ως γεγονός βέβαιο και γνωστό, τόσο γνωστό όσο και το μαρτύριο του Πέτρου στη Ρώμη. Μπορούμε, λοιπόν, λογικά να συμπεράνουμε ότι στα τέλη του 2ου αι., όταν στη Ρωμαϊκή Εκκλησία υπήρχε ακόμα ζωηρή η ανάμνηση των δύο μεγάλων αποστόλων, γενική ήταν η πεποίθηση ότι ο Παύλος αναχώρησε από τη Ρώμη για να κηρύξει το Ευαγγέλιο στην Ισπανία.

Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται και από ένα άλλο σημαντικό τεκμήριο, άγνωστου επίσης συγγραφέα, τις απόκρυφες “Πράξεις και Μαρτύριο του Αποστόλου Πέτρου”, που γράφτηκαν μεταξύ 150 και 225. Σύμφωνα με το κείμενο αυτό, που προφανώς στηρίζεται στην τότε προφορική χριστιανική παράδοση της Ρώμης, ο Θεός αποκάλυψε στον Παύλο ότι θέλημά Του ήταν να πορευθεί στην Ισπανία και να γίνει “θεραπευτής” των κατοίκων της. Αλλά και κάποιες άλλες “Πράξεις των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου”, που γράφτηκαν μεταξύ 200 και 250, αρχίζουν με τη φράση: “Όταν ο άγιος Παύλος ήρθε στη Ρώμη από την Ισπανία, μαζεύτηκαν κοντά του όλοι οι Ιουδαίοι”. Το ταξίδι, λοιπόν, του Παύλου στην Ισπανία ήταν γεγονός γενικά γνωστό στην Εκκλησία της Ρώμης κατά τους δύο πρώτους αιώνες.

Κατά τους επόμενους αιώνες είναι άφθονες οι μαρτυρίες αγίων πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων για το ταξίδι του αποστόλου ως αναμφίβολου ιστορικού γεγονότος, γνωστού σε όλους. Αρχαιότερη είναι η μαρτυρία του Μεγάλου Αθανασίου (295-373), ο οποίος, παρακινώντας τον Δρακόντιο να μιμηθεί το ζήλο του Παύλου, γράφει γι’ αυτόν ότι κήρυξε “μέχρι το Ιλλυρικό και δεν δίστασε ούτε στη Ρώμη να πάει ούτε στην Ισπανία ν’ ανέβει, έτσι ώστε, όσο πιο πολύ κοπιάσει, τόσο μεγαλύτερη αμοιβή του κόπου του να απολαύσει”. Ο σχεδόν σύγχρονός του άγιος Επιφάνιος (315-403) γράφει κατηγορηματικά στο “Πανάριόν” του: “Ο Παύλος φτάνει και στην Ισπανία”. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος (344-407) ήταν απόλυτα βέβαιος για τη μετάβαση του Παύλου στην Ισπανία, όπως φαίνεται σε πολλά σημεία των έργων του. Σχολιάζοντας, π.χ. το χωρίο Β’ Τιμ. 4:20, γράφει: “Και αφού ήρθε στη Ρώμη, πάλι έφυγε για την Ισπανία”. Στη πρώτη ομιλία του στην προς Εβραίους επιστολή λέει: “Δύο χρόνια, λοιπόν, έμεινε στη Ρώμη δέσμιος ­έπειτα ήρθε στην Ισπανία”. Και στη δέκατη τρίτη ομιλία του στην προς Κορινθίους εμφανίζει τον απόστολο “από την Ιερουσαλήμ να τρέχει ως το Ιλλυρικό και να φεύγει για την Ισπανία”. Ο άγιος Ιερώνυμος (331­-420), σ’ ένα σχόλιο του στον προφήτη Ησαΐα, γράφει για τον Παύλο: “Περνώντας την Παμφυλία, την Ασία, τη Μακεδονία, τήν Αχαΐα και άλλα νησιά και επαρχίες, πήγε στην Ιταλία και έπειτα στην Ισπανία με ξένα πλοία”. Ο Θεοδώρητος Κύρου (386-458), επίσης, δεν αμφιβάλλει ότι ο απόστολος ” και στην Ισπανία έφτασε και σε άλλα έθνη πήγε, για να τους φέρει τη λαμπάδα της χριστιανικής διδασκαλίας”, καθώς “και η ιστορία των Πράξεων μας δίδαξε ότι, αφού πρώτα έμεινε δύο χρόνια στη Ρώμη, σε ιδιαίτερη νοικιασμένη κατοικία, έφυγε από εκεί για την Ισπανία. Και αφού έφερε το θείο ευαγγέλιο και στους Ισπανούς, επανήλθε στη Ρώμη, και τότε αποκεφαλίστηκε”.

Δεν χρειάζεται, νομίζουμε, η παράθεση άλλων κειμένων, για ν’ αποδειχθεί ότι στην αρχαία Εκκλησία δεν υπήρχε η παραμικρή αμφιβολία για το ταξίδι του Παύλου στην Ισπανία, ταξίδι που πραγματοποιήθηκε μετά την απελευθέρωση του αποστόλου από την πρώτη φυλάκισή του στη Ρώμη, όπως σημειώσαμε στην αρχή.

Ως προς το δρομολόγιο που ακολούθησε, καθώς και το ευαγγελικό του έργο, καλύπτονται ακόμη με τη σκιά του ανεξερεύνητου. Δεν λείπουν, ωστόσο, και γι’ αυτά αρκετές ενδείξεις, που προκύπτουν από τις μη εκκλησιαστικές πηγές και τις σχετικές ισπανικές παραδόσεις.

Αναμφισβήτητα το ταξίδι του ο απόστολος το πραγματοποίησε από τη θάλασσα. Δεν υπήρχε κανένας λόγος να κάνει ένα ατέλειωτο χερσαίο ταξίδι από τη Ρώμη ως την Ισπανία, διασχίζοντας τη Γαλλία, αφού το θαλάσσιο ταξίδι ήταν και πιο σύντομο και πιο ασφαλές. Από τον γεωγράφο Στράβωνα γνωρίζουμε ότι η θαλάσσια γραμμή Ρώμης-Ισπανίας (Όστια-Τarraco) ήταν πολύ συνηθισμένη και μέσω αυτής διεξάγονταν οι ποικίλες σχέσεις (εμπορικές, πολιτικές, στρατιωτικές) της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας με την Τurdetania. “Άλλωστε, τόσο οι “Πράξεις και Μαρτύριο του Αποστόλου Πέτρου” όσο και ο άγιος Ιερώ­νυμος ρητά αναφέρουν μετάβαση του Παύλου στην Ισπανία από τη θάλασσα.

Το ταξίδι δεν θα διήρκεσε περισσότερο από 4 έως 5 ήμερες, αν ο απόστολος αποβιβάστηκε στην Tarraco (σημερ. Τarragona, στην Καταλονία), όπως είναι το πιθανότερο, δεδομένου ότι η πόλη αυτή ήταν έδρα της κυβερνήσεως στα χρόνια του Αυγούστου, επομένως κέντρο πολιτικό, οικονομικό και στρατιωτικό, αλλά και ενωτικό σημείο μεταξύ της Ρώμης και της Ιβηρικής Χερσονήσου. Επιπλέον, καθώς ο εβραϊκός πληθυσμός της ήταν μεγάλος, λογικό είναι να θεωρήσουμε ότι απ’ αυτήν άρχισε το κήρυγμά του ο απόστολος, σύμφωνα με τη γνωστή μέθοδό του να κηρύσσει πρώτα στα μέρη όπου υπήρχαν Ιουδαίοι και έπειτα στους εθνικούς.

Πράγματι, οι τοπικές παραδόσεις παρουσιάζουν τον Παύλο να περιοδεύει και να κηρύσσει κατά μήκος της μεσογειακής ακτής, από την Τarracο ως τη Gades, όπου το κήρυγμά του βρήκε την πιο καρποφόρα απήχηση. Σ’ αυτή την πόλη, σύμφωνα με τις ίδιες παραδόσεις,
χειροτόνησε επισκόπους και ιερείς για τον ευαγγελισμό του εσωτερικού της χώρας. Για το έργο το διασώθηκε μέχρι σήμερα μια μαρτυρία του οσίου Συμεών του Μεταφραστή: “Μια Ισπανίδα, η Ξανθίππη, σύζυγος του άρχοντα Φιλόθεου  γνωστού, -ίσως και φίλου, του
Νέρωνα -, αφού γνώρισε και άκουσε τον απόστολο,
τον φιλοξένησε στο σπίτι της, για να ωφεληθεί περισσότερο από τις διδαχές του. Ενώ, λοιπόν, ο Παύλος βρισκόταν εκεί, κατηχώντας τους δύο συζύγους, φάνηκε ξαφνικά στο μέτωπο του μια επιγραφή με χρυσά γράμματα, που έλεγε: «Παύλος απόστολος Χριστού». Βλέποντας αυτό το θαύμα η Ξανθίππη και ο Φιλόθεος ασπάσθηκαν αμέσως τον Χριστιανισμό. Και όταν η είδηση του γεγονότος εκείνου άρχισε να διαδίδεται,
δίνοντας στον Παύλο ευκαιρίες για καρποφόρο κήρυγμα, ολόκληρη η περιοχή ασπάσθηκε τον Χριστιανισμό”. Για τη μεταστροφή των Ισπανών συζύγων κάνουν λόγο και τα Ελληνικά Μηνολόγια του 10ου αι.

Τοπικές παραδόσεις της μεσογειακής Ισπανίας, που διατηρούνται ζωηρές ως τις μέρες μας αναφέρουν ότι ο απόστολος άφησε στη χώρα επτά αποστολικούς άνδρες για την προώθηση του ευαγγελικού έργου. Την γενική επιστασία των Εκκλησιών της Ιβηρικής χερσονήσου την ανέθεσε σ’ έναν απ’ αυτούς, που λεγόταν Τorcuatus. Ο Τοrcuatus ίδρυσε την Εκκλησία  όπου αργότερα εγκαταστάθηκε ως επίσκοπος. Από τους άλλους έξι αποστολικούς άνδρες κάποιος Secudus ίδρυσε την Εκκλησία της Αbula (σημερ. Ανila) ο Ιndaletius της Urci (κοντά στη σημερ.Armenia) ο Ακτισίφων της Βerja, ο Caecilius της Εlvirie, ο Ησύχιος της Carcesa και ο Ευφράδιος της Illiturgi. Τα τέσσερα λατινικά ονόματα ανήκουν πιθανότατα σε ιθαγενείς Ισπανούς, ενώ τα τρία ελληνικά φανερώνουν πρόσωπα των ελληνικών κοινοτήτων της ισπανικής μεσογειακής παραλίας.

Εκτός από την προφορική λαϊκή παράδοση, η ιστορικότητα των επτά «αποστολικών ανδρών» στηρίζεται και σε αυθεντικά γραπτά μνημεία και άλλα ιστορικά τεκμήρια, όπως όλα τα προγενέστερα του 4ου αι. Μοζαραβικά Εορτολόγια της Ισπανίας, όπου η μνήμη τους αναφέρεται την 1η Μαΐου, λειτουργικά βιβλία, ημερολόγια και αγιογραφικά έργα.

Σύμφωνα με όλα τα τεκμήρια, λοιπόν, ο Παύλος ήταν ο πρώτος κήρυκας του Ευαγγελίου στην Ισπανία, όπως αναφέρει και η λατινική επιγραφή του ναού της Viana στή Νavarra: «Saulus, Praeco Crucis, fuit nobis primordia lucis (=ο Σαύλος, ο κήρυκας του Σταυρού, υπήρξε ο πρώτος φωστήρας μας).

Μ.Σ.Π

(Περιοδικό «Πάντα τα έθνη» τ. 99)