Το μουσικοσυνθετικό έργο του Ιερέα Αστέριου Παπαστόϊκου
7 Φεβρουαρίου 2013
γράφει: ο Δημήτριος Κύρου
Ως συμπλήρωμα στο άρθρο αυτό, αλλά και για δεοντολογικούς και βιβλιογραφικούς λόγους πρέπει να γραφούν τα παρακάτω: Στις 27-3-1988 ο Σύνδεσμος Ιεροψαλτών της Μητροπόλεως Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου «ΡΩΜΑΝΟΣ Ο ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΟΣ» σε ειδική εκδήλωση σε συνεργασία με τη Μητρόπολη τίμησε με αναμνηστική πλακέτα τον π. Αστέριο Παπαστόϊκο μαζί με τον επίσης πρεσβύτερο και μελοποιό π. Κωνσταντίνο Κάργα. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης μίλησαν για τη ζωή τους και για το έργο τους ο κ. Ιωάννης Κέκερης, μέλος τότε του Δ. Σ. του Συνδέσμου Ιεροψαλτών της Μητροπόλεως μας (για τη ζωή τους), ο οποίος έδωσε στον κ. Τσολούφη το κείμενο της ομιλίας του ως βοήθημα στο παραπάνω άρθρο του, και ο γράφων, επίσης μέλος του Δ. Σ. του Συνδέσμου (για το μουσικοσυνθετικό έργο τους)[1].
Η ομιλία του κ. Κέκερη και τμήμα της ομιλίας του γράφοντος δημοσιεύθηκαν σε ένα κοινό άρθρο των δύο, ως Προέδρου του Συνδέσμου Ιεροψαλτών και ως μέλους του Δ. Σ. της Ομοσπονδίας Συλλόγων Ιεροψαλτών Ελλάδος αντίστοιχα, στο περιοδικό της Ομοσπονδίας «ΙΕΡΟΨΑΛΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ» (φύλλο 2/Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1992, σελ. 9) με τίτλο: «Δύο μελοποιοί ιερείς της Μητροπόλεως Ιερισσού». Το κείμενο που ακολουθεί είναι ολόκληρη η ομιλία του γράφοντος στην αναφερόμενη πιο πάνω τιμητική εκδήλωση].
Ο παπα-Στέργιος Παπαστόικος έκανε πολλές μουσικές συνθέσεις και διασκευές ύμνων της Εκκλησίας μας[2]. Επίσης αντέγραψε πολλά μουσικά μαθήματα άλλων παλαιών και νέων μουσικοδιδασκάλων και συνθετών. Όλο αυτό το έργο είναι αποθησαυρισμένο σε 8 (6 πολυσέλιδους και 2 ολιγοσέλιδους) χειρόγραφους τόμους-κώδικες.
Με πολύ συντομία θα παρουσιάσω τους 8 αυτούς τόμους για μια μικρή ενημέρωση πάνω στο έργο του ιερέα, ιεροψάλτη και μουσικοσυνθέτη Αστεριού Παπαστόϊκου. Πριν όμως κάνω την ξεχωριστή παρουσίαση τους, θα κάνω μια γενική αναφορά.
Τα χειρόγραφα είναι γραμμένα με πολλή επιμέλεια και έχουν γραφεί από το 1925 ως το 1981. Το 1982 ο κάτοχός τους τα αφιέρωσε στον I. Ν. Αγίων Ταξιαρχών Παλαιοχωρίου, όπως αναφέρεται στα ιδιόχειρα και όμοια σχεδόν αφιερωτικά σημειώματα, που υπάρχουν στον κάθε τόμο. Παρουσιάζω ένα σημείωμα: «Αφιερώθη εις τον I. Ν. Αγίων Ταξιαρχών Παλαιοχωρίου παρά του ιερέως Αστεριού Παπαστόικου. Όποιος το αφαιρέσει ή μάλλον το κλέψει εις πυρ άσβεστον να πέση» (ή, όπως γράφει αλλού, «εις αμαρτίαν θα πέση»). Εν Παλαιοχωρίω τη 3 Μαίου 1982. Ιερεύς Α. Παπαστόϊκος». Στην ίδια σελίδα και πάνω από το σημείωμα ο αφιερωτής έχει επικολλήσει σε κάθε τόμο μια μικρή φωτογραφία του. Στα έργα του ο μουσικοσυνθέτης υπογράφει ως εξής: «Ιερεύς Αστέριος (ή Στέργιος) Παπαστόικος», «εν ιερεύσι Οικονόμος Στέργιος Παπαστόϊκος», «Οικονόμος παπα Στέργιος».
Και τώρα η παρουσίαση των χειρογράφων.
Χειρόγραφο 1ο: Φέρει τον τίτλο στην ετικέτα του εξωφύλλου:
«Εωθινά, Χερουβικά, Λειτουργικά, Δοξαστικά Μ. Τεσσαρακοστής, «Κύριε η εν πολλοίς αμαρτίαις», Δοξαστικά Νηλ. Καμαράδου, «Βουλήν προαιώνιον» κ.ά. πολλά» και σε εσωτερική σελίδα: «Δοξαστικά και Εωθινά, Χερουβικά, «Πατέρα Υιόν» και «Άξιον εστίν» υπό του ιερέως Στ. Παπαστόικου 1925».
Στις σελίδες 1-320 περιέχονται: 22 Δοξαστικά Εσπερινού και Αίνων των Δεσποτικών, Θεομητορικών και άλλων εορτών του Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου, 11 Εωθινά, 28 Χερουβικά (σε όλους τους ήχους), 13 Δοξαστικά του Τριωδίου και 9 άλλων Κυριακών και εορτών, 11 σειρές Λειτουργικών (σ’ όλους τους ήχους), 17 «Άξιον εστίν» (σ’ όλους τους ήχους), 8 στιχηρά της Μ. Εβδομάδας και 3 του Ευαγγελισμού και από 1 «Θεοτόκε Παρθένε», «Όσοι εις Χριστόν» και «Χριστός Ανέστη».
Από αυτά συνθέσεις και διασκευές του Αστεριού Παπαστόικου είναι: τα Λειτουργικά (11 σειρές), 14 «Άξιον εστίν», 22 Δοξαστικά και 17 Χερουβικά, δηλ. 64 ύμνοι σε σύνολο 125, που έχει ο τόμος. Οι υπόλοιπες συνθέσεις είναι του Ρωμανού του Βατοπαιδινού και άλλων μουσικοδιδασκάλων.
Στο τέλος του χειρογράφου, σε 5 σελίδες, καταχωρείται Πίνακας περιεχομένων. Πριν κλείσωμε τον τόμο αυτό. θα αναφέρω ένα δυσάρεστο περιστατικό, που συνέβη στην οικογένεια του παπα-Στέργιου, όταν έγραφε κάποια σελίδα του. Το παρουσιάζω όπως ακριβώς καταγράφεται από τον ίδιο στη σελ. 46 (στο κάτω μέρος): «Μόλις έφθασα έως εδώ μεγάλη δοκιμασία μας ήλθεν, αιτία ίνα φονευθή ο εγγονός μου Αθανάσιος Τσανάκας, ετών δύο, πεσών εκ της απεριορίστου τότε σκάλας του Κων/νου Μακαβού κατά το έτος 1956-2-2. οπότε και άφησα το άνω μάθημα ατελείωτον εις ανάμνησιν του ως άνω περιστατικού. Οικονόμος Σ. Παπαστόϊκος 1956».
Χειρόγραφο 2°: Φέρει τον τίτλο: «Μουσική ιερέως Στέργιου Παπαστόικου». Στις σελίδες 1-221 περιέχονται: Η θ’ ωδή των Δεσποτικών, Θεομητορικών και άλλων εορτών (σύνολο 23 ύμνοι), 18 Καταβασίες Δεσποτικών, Θεομητορικών εορτών και Κυριακών του Τριωδίου, 3 Δοξαστικά (Αγίων Πατέρων, Πεντηκοστής και Κοίμησης Θεοτόκου), 2 Δοξολογίες, Λειτουργικά σε 5 σειρές, 8 «Άξιον εστίν», 4 Κοινωνικά Κυριακών και «Του Δείπνου σου του μυστικού». Σε σύνολο 64 ύμνων του τόμου αυτού οι 62 είναι συνθέσεις και διασκευές του Αστεριού Παπαστόικου. Ο τόμος γράφτηκε το 1934. Στο τέλος σε 2 σελίδες υπάρχει Πίνακας περιεχομένων.
Χειρόγραφο 3°: Φέρει τον τίτλο στην ετικέτα του εξωφύλλου: «Άνθος ιερέως Παπαστεργίου Λειτουργία» και σε εσωτερική σελίδα: «Άνθος Βυζαντινών Μουσικών Έργων υπό του ιερέως Αστεριού Παπαστόικου 1950».
Στις σελίδες 1-188 περιέχονται: 7 «Άγιος ο Θεός» με το «Δύναμις», 3 Δοξολογίες, 2 «Επί σοι χαίρει», 4 σειρές «Κύριε ελέησον», 11 Χερουβικά, Λειτουργικά σε 2 σειρές, 4 «Άξιον εστίν», 23 Καταβασίες, που ψάλλονται αντί του «Άξιον εστίν» σε Δεσποτικές και Θεομητορικές γιορτές, και 1 κράτημα (τεριρέμ).
Σε σύνολο 65 μελοποιημένων ύμνων οι 59 είναι συνθέσεις και διασκευές του Αστερίου Παπαστόικου, ενώ οι υπόλοιποι είναι άλλων μεγάλων μουσικοδιδάσκαλων.
Στις επόμενες 4 σελίδες υπάρχει Πίνακας περιεχομένων.
Στον ίδιο τόμο είναι συνδεμένος και ο Β’ τόμος της «Νέας Μουσικής Συλλογής» του γνωστού μουσικοσυνθέτη και μουσικοδιδάσκαλου Αθανασίου Καραμάνη, που περιέχει τη Θ. Λειτουργία.
Χειρόγραφο 4°: Φέρει τον τίτλο στην ετικέτα του εξωφύλλου:
«Πασαπνοάρια-Εωθινά-Δοξαστικά-«Τη Υπερμάχω»-Δοξαστικά της Μ. Τεσσαρακοστής» και σε εσωτερική σελίδα: «Βυζαντινή Μουσική Πασαπνοαρίων, Εωθινών και Δοξαστικών του εν ιερεύσι Οικονόμου Παπαστεργίου 1950». Στις πρώτες 12 σελίδες περιέχονται θεωρητικά μαθήματα για τους ήχους της Βυζαντινής Μουσικής. Στις επόμενες 127 σελίδες περιέχονται: 81 Πασαπνοάρια (όλων των ήχων), 17 Εωθινά, 17 Δοξαστικά των Κυριακών του Τριωδίου, 4 διαφόρων Αγίων και άλλων Κυριοκών και εορτών.
Σε σύνολο 113 ύμνων του τόμου αυτού σύνθεση Αστεριού Παπαστόικου είναι το πασαπνοάριο του Γ’ ήχου «Εις το μνήμα σε επεζήτησε» και διασκευή το Κοντάκιο «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ». Τα υπόλοιπα είναι συνθέσεις των μουσικοδιδάσκαλων Κων. Πρίγγου, Νηλ. Καμαράδου και Κυριακού Καλογήρου.
Το χειρόγραφο δεν έχει Πίνακα περιεχομένων.
Χειρόγραφο 5°: Φέρει τον τίτλο: «Βίβλος της Θείας Λειτουργίας διατυπωθείσης υπό χειρός Ιερέως Αστερίου Παπαστόικου εν έτει 1951».
Στις 5 πρώτες σελίδες υπάρχει Πίνακας περιεχομένων και σε επόμενη σελίδα αναγράφονται λίγα βιογραφικά του βιβλιογράφου μουσικοσυνθέτη.
Στις επόμενες 260 σελίδες περιέχονται: Ανοιξαντάρια, 3 «Θεοτόκε Παρθένε» (το οκτάηχο με κράτημα και 2 άλλα), το «Φως Ιλαρόν», οι Αναβαθμοί του Δ’ ήχου («Εκ νεότητας μου»), 3 «Ταις των Αποστόλων», «Της μετανοίας άνοιξον», 4 Δοξολογίες, «Τον Δεσπότην» (αργό), «Άνωθεν οι προφήται», «Κύριε ελέησον» σ’ όλους τους ήχους, 7 «Άγιος ο Θεός», με το αντίστοιχο «Δύναμις». «Όσοι εις Χριστόν» και «Τον Σταυρόν σου προσκυνούμεν» με το «Δύναμις». 32 Χερουβικά σ’ όλους τους ήχους. Λειτουργικά (σε 7 σειρές και 2 επιπλέον «Σε υμνούμεν»), 18 «Άξιον εστίν» (σ’ όλους τους ήχους και ένα 8ηχο), «Επί σοι χαίρει»-«Την γαρ σην μήτραν» (της Λειτουργίας του Μ. Βασιλείου), «Εις πολλά έτη Δέσποτα», 6 Κοινωνικά Κυριακών και άλλων εορτών, «Το όμμα της καρδίας μου», «Την Ζωοδόχον Πηγήν» και «Την Ωραιότητα της παρθενίας σου».
Σε σύνολο 110 ύμνων του τόμου οι 70 είναι συνθέσεις και διασκευές του Αστερίου Παπαστόικου. Τα υπόλοιπα είναι συνθέσεις του μοναχού Ρωμανού του Βατοπαιδινού, του Χαρίλαου Ταλιαδώρου και του Χρύσανθου Θεοδοσόπουλου.
Χειρόγραφο 6°: Φέρει τον τίτλο στην ετικέτα του εξωφύλλου: «Λειτουργικόν χειρόγραφον παρά του ιερέως Αστερίου Παπαστόικου 1980» και σε εσωτερική σελίδα: «Διάφορα μαθήματα τονισθέντα κατ’ απαγγελίαν και διασκευήν του μουσικολογιωτάτου ιερέως Αστεριου Παπαστόικου». Σε παράφυλλο της αρχής γράφει τη φράση: «Τα μεν καλώς γραφέντα φθόνω μη μετεχέτω, τα δε αγνοηθέντα διορθώσεως υπό των δυνατότερων τυγχανέτω».
Στις σελίδες 1-297 περιέχονται: «Κύριε ελέησον» σε 4 σειρές. 3 «Δόξα σοι Κύριε», «Εις norirla έτη Δέσποτα», Τρισάγιον Αποστόλου με 16 «Δύναμις», «Όσοι εις Χριστόν» με 2 «Δύναμις», «Τον Σταυρόν σου προσκυνούμεν» με το «Δύναμις», 24 ΧερουΒικά, Λειτουργικά σε 9 σειρές και επιπλέον 2 «Σε υμνούμεν» και 2 «Άξιον εστίν», 15 Κοινωνικά των Κυριακών και 9 διαφόρων εορτών, 2 Πολυέλαιοι, 5 «Θεοτόκε Παρθένε» με ή χωρίς κράτημα, 18 Καταβασίες, που ψάλλονται αντί του «Άξιον εστίν», ο Επινίκιος Ύμνος και το «Σε υμνούμεν» της Λειτουργίας του Μ. Βασιλείου, 3 «Επί σοι χαίρει»-«Την γαρ σην μήτραν», «Δεύτε προσκυνήσωμεν» (Εισοδικό), «Είδομεν το φως» και «Είη το όνομα Κυρίου».
Σε σύνοδο 124 ύμνων οι 50 είναι συνθέσεις και διασκευές του Αστερίου Παπαστόικου. Οι υπόλοιποι είναι συνθέσεις άλλων μουσικοδιδασκάλων.
Χειρόγραφο 7°: Φέρει τον τίτλο στο εξώφυλλο: «Τη Αγία και Μ. Τρίτη εν τω Όρθρω ψαλλομένη Ακολουθία κατ’ απαγγελίαν του Ιερέως Στέργιου Παπαστόικου».
Στις 40 σελίδες του περιέχει σε απαγγελία Αστερίου Παπαστόικου τα τροπάρια του Όρθρου της Μεγ. Τρίτης, ανάμεσα στα οποία είναι και το Μεγάλο Δοξαστικό ποίημα της Κασσιανής- «Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις…», που μελοποιήθηκε απ’ τον μεγάλο μουσικοδιδάσκαλο Πέτρο Λαμπαδάριο και διασκευάσθηκε οπό τον Αστ. Παπαστόικο, ο οποίος στο τέλος του Δοξαστικού σημειώνει: «Η διασκευή αυτή εγένετο παρ’ εμού κατά το έτος 1932, όταν ήμουν δεξιός πρωτοψάλτης του Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Γεωργίου της πόλεως Σιδηροκάστρου».
Το Δοξαστικό αυτό το έψαλε ο παπα-Στέργιος στην Εκκλησία του Παλαιοχωρίου τόσο πολύ ωραία, ώστε πολύς κόσμος κάθε Μ. Τρίτη βράδυ, από το Παλαιοχώρι και από τα γύρω χωριά, πήγαινε να τον ακούσει.
Χειρόγραφο 8°: Στις 10 σελίδες του περιέχει το τροπάριο «Τον ήλιον κρύψαντα», που ψάλεται στην είσοδο του Επιταφίου στον Ναό μετά την περιφορά, μελοποιημένο από τον Επίσκοπο Νέων Πατρών Γερμανό. Το χειρόγραφο, όπως αναφέρεται στην αρχή, «αντεγράφη διά χειρός Ιερέως Στεργίου Παπαστόικου Οικονόμου 1934» και «ευλαβώς ανατίθεται εις τον I. Ν. Αγίων Ταξιαρχών Παλαιοχωρίου υπό του ιερέως Στέργιου Παπαστόικου Οικονόμου».
Εκτός από τους χειρόγραφους τόμους, που παρουσιάσθηκαν πιο πάνω, ο παπα-Στέργιος είχε στη συλλογή του και δέκα μεγάλες μαγνητοταινίες, που περιέχουν πολλά από τα μαθήματα των τόμων και άλλα εκτός τόμων, που τα έψαλε και τα ηχογράφησε ο ίδιος μέσα στον Ναό των Αγίων Ταξιαρχών σε ώρες εκτός λατρείας. Τέλος, η συλλογή αυτή και το έργο του ολοκληρώνεται με κασέτες, στις οποίες αντιγράφονται οι μελωδίες των μαγνητοταινιών.
Τελειώνω με το έργο του παπα-Αστερίου Παπαστόικου με την παράθεση ενός συγκεντρωτικού Πίνακα:
• Σελίδες με μελοποιημένους εκκλησιαστικούς ύμνους στους 8 χειρόγραφους τόμους: 1475.
• Μελοποιημένοι εκκλησιαστικοί ύμνοι: 600 περίπου.
• Εκκλησιαστικοί ύμνοι μελοποιημένοι και διασκευασμένοι από τον Αστ. Παπαστόικο: 300 περίπου.
• Μαγνητοταινίες, όπου ψάλλει ο Αστ. Παπαστόικος: 10 με σύνολο ωρών 20 περίπου.
• Κασέτες με μελωδίες των μαγνητοταινιών: 15 με σύνολο ωρών 20 περίπου.
Αυτό είναι το μουσικοσυνθετικό έργο του ιερέα Αστεριού Παπαστόικου. Αιωνία η μνήμη του!
Σημειώσεις:
1. Για την εκδήλωση Βλέπε: 1. Ξένιας Ιωαννίδου, Απόμαχοι ιερείς τιμήθηκαν για το μουσικό έργο τους, «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΖΩΗ», τεύχος 265/Ιούνιος 1988, σελ. 14, στήλη «Ένας μήνας σε λίγες γραμμές. Ειδήσεις, εικόνες, θέματα από την Β. Ελλάδα». (Το κείμενο είναι ανταπόκριση του Δημ. Κύρου), και 2. Δημ. Κύρου, Οι ιεροψάλτες της Μητροπόλεως Ιερισσού τιμούν απόμαχους ιερείς για το μουσικό τους έργο, «ΠΑΝΣΕΡΡΑΪΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ», τόμος ΙΔ ‘, 1988, σεή. 393 (ρεπορτάζ).
2. Βλέπε, Δημ. Κύρου, Η Βυζαντινή Μουσική και οι σπουδαιότεροι εργάτες της, εφημ. «ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΤΗΣ ΑΡΝΑΙΑΣ», φ. 11 (105), Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1993, σελ. 8 (εκτός από τα αναφερόμενα στο άρθρο του περιοδικού «ΙΕΡΟΨΑΛΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ»).
Σημείωση Σύνταξης: Ο Πολιτιστικός & Φυσιολατρικός Όμιλος Παλαιοχωρίου «Το Καστέλι» ευχαριστεί θερμά τον ακούραστο τοπικό ερευνητή κ. Δημήτριο Κύρου, Θεολόγο-Φιλόλογο-Εκδότη του περιοδικού «ΑΡΝΑΙΑ», ο οποίος παίρνοντας αφορμή από το πολύ ωραίο όρθρο του συγχωριανού μας κ. Νικολάου Τσολούφη, που δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο φύλλο της εφημερίδας μας, σχετικά με τη ζωή του ιερέα Αστερίου Παπαστόικου, μας παρέδωσε το παραπάνω άρθρο σχετικό με το μουσικοσυνθετικό του έργο. Επίσης ευχαριστεί τόσο τον συγχωριανό μας κ. Νικόλαο Τσολούφη, το άρθρο του οποίου στάθηκε αφορμή να ολοκληρωθεί η καταγραφή των στοιχείων που αφορούν τη ζωή και το έργο του ιερέα, όσο και τον Πρόεδρο του Συνδέσμου Ιεροψαλτών «ΡΩΜΑΝΟΣ Ο ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΟΣ» της Μητροπόλεώς μας και Αντιδήμαρχο του Δήμου Αρναίας κ. Ιωάννη Κέκερη για την παράθεση των πληροφοριακών στοιχείων.
Πηγή: «Παλαιοχωρινά νέα», έτος4ο, αρ.φύλλου 14, Ιούλιος-Αύγουστος 2010, Παλαιοχώρι Χαλκιδικής
